तापी नदी विषयी संपूर्ण माहिती Tapti River Information In Marathi

Tapti River Information In Marathi तापी नदी ही हिंदू धर्मातील एक पवित्र नदी मानली जाते. या धर्मात या नदीला माता म्हणून संबोधले जाते. तापी ही मध्य भारतातील नर्मदा नदीच्या दक्षिणेला असलेली एक नदी आहे. जी अरबी समुद्रात वाहून जाण्यापूर्वी पश्चिमेकडे वाहते. या नदीची लांबी सुमारे 724 किलोमिटर आहे.  चला तर मग या नदी विषयी सविस्तर माहिती पाहूया.

तापी नदी विषयी संपूर्ण माहिती Tapti River Information In Marathi

तापी नदी ही 3 राज्या मधून वाहते. महाराष्ट्र, गुजरात आणि मध्य प्रदेश या राज्यांमधून वाहते. या नदीचा उल्लेख रामायण, महाभारत, अशा पवित्र ग्रंथात होतो. त्यामुळे या नदीला एक विशेष महत्त्व आहे, या नदीवर अनेक धरणे बांधण्यात आलेले आहेत. त्यामुळे विद्युत उर्जा निर्माण करणे, स्थानिक गावांना पाणी पुरवठा करणे, याच बरोबर या शेतीसाठी लागणारे पाणी सुध्दा सिंचनाद्वारे शेतीला पुरवले जाते, ही एक महत्त्वाची नदी आहे.

उगमस्थान :

तापी नदी ही भारतातील नदी आहे. जे मध्य प्रदेश राज्यातील मध्य दख्खन पठाराच्या गाविलगड टेकड्यांमध्ये उगवते. ती महाराष्ट्र राज्यातील जळगाव पठार प्रदेशातून आणि गुजरात राज्यातील सुरतच्या मैदानातून खंभातच्या आखातापर्यत सातपुडा पर्वतरांगाच्या दोन स्पर्समधून पश्चिमेकडे वाहते. त्याची एकूण लांबी सुमारे 700 किलोमिटर आहे.

ते नदी शेवटच्या 51 किलोमिटरसाठी ते भरती ओहोटीचे आहे. परंतु लहान जहाजांद्वारे जलवाहतूक आहे. अँग्लो पोर्तुगीज वसाहती इतिहासात ,या सुप्रसिद्ध नदीच्या मुखाशी असलेले स्वॅली होल बंदर आता ओसाड झाले आहे. कारण त्यात गाळ साचले आहे.

तापी नदी उत्तरेकडील लांब नर्मदा नदीला अंदाजे समांतर वाहते. जिथून ती सातपुडा पर्वतरांगाच्या मुख्य भागाने वेगळी केली आहे. दोन नद्यांच्या खोऱ्या आणि मध्यवर्ती श्रेणी उत्तरेकडील आणि द्वीपकल्पीय भारतामध्ये नैसर्गिक अडथळा निर्माण करतात. तापी नदीच्या तीन प्रमुख उपनद्या त्या म्हणजे पूर्णा, गिरणा आणि पांझरा महाराष्ट्र राज्यात दक्षिणेकडून वाहतात.

• ब्रह्मपुत्रा नदी विषयी संपूर्ण माहिती

नदीकाठील शहरे :

तापी नदीकाठी अनेक शहर आहेत. भुसावळ शहर, उत्तर महाराष्ट्र राज्य, पश्चिम भारत हे दख्खन पठार प्रदेशातील सातपुडा पर्वतरांगा आणि अजिंठा टेकड्या दरम्यान ताप्ती नदीकाठी आहे. जळगाव शहर हे सुध्दा पश्चिमेला सुमारे 19 किलोमिटर अंतरावर आहे. तसेच गुजरात मधील सुरत शहर या नदीकाठी आहे.

उपनद्या :

तापी नदी मुख्य 6 उपनद्या आहेत. त्यापैकी पूर्णा नदी ही तापीच्या उपनद्यांपैकी एक असून ती डावीकडून मिळते. पूर्णा ही तापी नदीची प्रमुख समृद्धी नदी आहे. ही महाराष्ट्रातील अकोला, अमरावती आणि बुलडाणा जिल्हे आणि मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्ह्याला वाहून नेणाऱ्या नद्या आणि प्रवाहांच्या नेटवर्कची मुख्य धमनी आहे. वरच्या तापी खोऱ्यातील ही एकमेव नदी आहे. जिचा बारमाही प्रवाह आहे. चंद्रभागा आणि वान या पूर्णाच्या प्रमुख उपनद्या आहेत.

गिरणा नदी तापी नदीची उपनदी आहे, ही दक्षिण भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील एक नदी आहे. हे नाशिक जिल्ह्यातील पश्चिम घाट पर्वतरांगेतील केम शिखरावर उगम पावते, आणि नाशिक आणि जळगाव जिल्ह्यांमधून पूर्वेकडे वाहते. जळगाव जिल्ह्यात उत्तरेकडे वळते. ताप्ती नदी चणकापूर व गिरणा धरण ही नदीवरील धरणे आहेत. गिरणा हे नाव पार्वतीच्या नावावरून पडले आहे.

गोमाई नदी ही तापी नदीची उपनदी आहे. जे सातपुडा पर्वत रांगेत उगम पावते, आणि प्रकाशाच्या पूर्वेस सुमारे 2 किलोमीटर वर तापी नदीत विलीन होते. गोमाई नदीतच सुसरी नदी, टिपरिया नदी, उमरी नदी, सुखी नदी यासारख्या अनेक लहान उपनद्या आहेत.

पांझरा ही तापी नदीची उपनदी आहे. जे भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील खानदेश प्रदेशातील एक नदी आहे. ही तापी नदीची उपनदी आहे. धुळे जिल्ह्यातील पिंपळनेर या छोट्या शहरापासून काही किलोमीटर अंतरावर पांझरा नदीचा उगम होतो. लतीपाडा धरण नावाचा एक छोटासा जलाशय त्याच्या उगमानंतर बांधला गेला आहे.

अन्न पूर्णेच्या उजव्या किनारी समृद्ध असलेल्या पहिल्या अर्णा म्हणजे बेतूल जिल्ह्यातील सातपुडा डोंगरातून निघते आणि सिरसगावच्या जवळून दक्षिण आणि आग्नेय दिशेला वाहणारी अर्ना देउरवाड्याच्या अगदी खाली पूर्णाला जाऊन मिळते.

• यमुना नदी विषयी संपूर्ण माहिती

तापी नदीचे खोरे :

तापी नदीचे खोरे जास्ततर महाराष्ट्र राज्याच्या उत्तर आणि पूर्वेकडील जिल्ह्यांमध्ये आहेत. त्यापैकी अमरावती, अकोला, बुलढाणा, वाशीम, जळगाव, धुळे, नंदुरबार, मालेगाव, नाशिक जिल्ह्यांमध्ये वसलेले आहेत. परंतु मध्य प्रदेशातील बैतूल, बुरहानपूर जिल्हे आणि गुजरातमधील सुरत जिल्ह्याचाही त्यात समावेश आहे.

तापी नदीचे खोरे दख्खनच्या पठाराच्या उत्तरेकडील भागात वसलेले आहे. आणि 65,145 किलोमिटर क्षेत्रफळावर पसरले आहे. जे देशाच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या जवळपास 3% आहे. तापी नदीचे सर्वात जास्त खोरे महाराष्ट्र राज्यात आहेत.

ते उत्तरेस सातपुडा रांगेने पूर्वेस महादेव पर्वतरांगांनी दक्षिणेस अजिंठा पर्वतरांगांनी वेढलेले आहे. आणि सातमाळा टेकड्या आणि पश्चिमेला अरबी समुद्र नदी तिन्ही बाजूंनी डोंगररांगांनी बांधलेली आहे. तापी नदी तिच्या उपनद्यांसह विदर्भ, खान्देश आणि गुजरातच्या मैदानी प्रदेशातून आणि महाराष्ट्र राज्यातील मोठ्या भागावर आणि मध्य प्रदेश आणि गुजरात मधील थोड्या भागावर वाहते.

• सिंधू नदी विषयी संपूर्ण माहिती

धरणे व प्रकल्प :

तापी नदीवर धरणे बांधून अनेक प्रकल्प राबवण्यात आले आहेत. तापी प्रकल्पामध्ये हथनूर धरण, उकई प्रकल्पाचे काक्रापार वायर आणि उकाई धरण, गिरणा प्रकल्पाचे गिरणा धरण आणि दहिगाव वायर हे महत्वाचे प्रकल्प आहेत. हथनूर धरण हे महाराष्ट्र राज्यातील जळगाव जिल्ह्यातील हथनूर गावाजवळ तापी नदीच्या पलीकडे बांधण्यात आला आहे.

जळगाव जिल्ह्यातील रावेर, यावल आणि चोपडा तालुक्यांतील 3,78,384 हेक्टर जमिनीला 95 किलोमिटर लांबीच्या उजव्या काठाच्या कालव्याद्वारे सिंचन व्यवस्था करण्यात आली आहे.

काकरापार वीर धरण हे गुजरातच्या सुरत जिल्ह्यातील काकरापार जवळ तापी नदीच्या पलीकडे बांधलेल्या ओगी आकाराच्या दगडी बांधणीचा या प्रकल्पात समावेश आहे. येथे सिंचनासाठी दोन कालवे दोन्‍ही किनार्‍यातून निघतात आणि हा प्रकल्प 1954 मध्ये उकाई प्रकल्पाचा पहिला टप्पा म्हणून कार्यान्वित करण्यात आला. हा एक महत्वाचा प्रकल्प आहे.

उकाई धरण हे सुरत जिल्ह्यातील उकाई गावाजवळ तापी नदीवर 4,928 मीटर लांब आणि 69 मीटर उंच संमिश्र पृथ्वी दगडी बांध आहे. त्यात डाव्या काठावर बांधलेल्या पॉवर डॅमसह स्पिलवेचा समावेश आहे. 1.58 लाख हेक्‍टर क्षेत्राला सिंचनासाठी दोन कालवे दोन्‍ही किनार्‍यातून निघतात. विद्युत प्रकल्प राबवण्यात आला आहे. जो पॉवर हाऊसची स्थापित क्षमता प्रत्येकी 75 मेगावॅटच्या 4 युनिट्सची आहे.

• गंगा नदी विषयी संपूर्ण माहिती

गिरणा धरण हे नाशिक जिल्ह्यातील नांदगाव तालुक्यातील पानझण गावाजवळ तापी नदीची उपनदी गिरणा नदी ओलांडून बांधले आहे. ही एक बहुउद्देशीय योजना आहे. ज्याचा मुख्य उद्देश सिंचन आणि सहायक वीज निर्मिती हा आहे. हे एक संमिश्र धरण आहे ज्याची एकूण लांबी 964 मीटर आहे.

तापी नदीचे हिंदू धर्मातील स्थान :

तापी नदी हे एक पवित्र नदी आहे. जिला हिंदू धर्मात एक महत्वाचे स्थान आहे. या नदीचे नाव देवी तापती सूर्य हे सूर्य देवता आणि छाया यांच्या नावावरून नदीचे नाव देवी तापी असे पडले आहे. या नदीकाठी अनेक धार्मिक स्थळ आहेत. तेथे या नदीला माता म्हटले जाते, ही नदी पवित्र 5 नद्यापैकी एक नदी आहे. या नदीत स्नान केल्याने सर्व पाप नष्ट होतात असे मानले जाते.

ही माहिती तुम्हाला कशी वाटली, ते आम्हाला कमेंट करून नक्की सांगा व इतरांना शेअर करा.

हे सुद्धा अवश्य वाचा :-

• सिंधुदुर्ग किल्ल्याची माहिती 
• लोहगड किल्ल्याची माहिती
• दौलताबाद किल्ल्याची माहिती 
• तोरणा किल्ल्याची माहिती
• सिंहगड किल्ल्याची माहिती 

FAQ