Godavari River Information In Marathi गोदावरी नदी ही भारतातील एक पवित्र नदी मानली जाते. ही नदी महाराष्ट्रातून उगम पावते, आणि भारतातील महाराष्ट्र, तेलंगणा, आंद्रप्रदेश, या तीन राज्य मधून वाहते. 1465 किलोमिटर लांबीची असून ती महाराष्ट्रातील सर्वात लांब नदी आहे. हिंदू धर्मात या नदीला एक विशेष महत्त्व आहे. असे मानले जाते ही नदीचा उगम हा एका ऋषीला गौ हत्येच्या पाप पासून मुक्त करण्यासाठी या नदीचा उगम झाला असे मानले जाते. परंतु आता हे नदी सर्वासाठी प्राणहिता झाली आहे. यातून लाखो लोक व काही गावांना पाणी पुरवठा केला जातो, आणि काही गावांमध्ये शेती व्यवसाय केला जातो.
भारतातील सर्वात जास्त धरणे गोदावरी नदी वर आहेत आणि या नदीवर विद्युत प्रकल्प उभारण्यात आले आहे. राज्यातील सर्वात मोठा प्रकल्प जायकवाडी गोदावरी नदीवर बांधलेला आहे. यातून सरकारला आर्थिक फायदा होतो. या नदीचा उल्लेख रामायण, महाभारत, वेद, पुराण, अशा पवित्र ग्रंथामध्ये केला आहे.
चला तर मग गोदावरी नदीविषयी सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
गोदावरी नदी विषयी संपूर्ण माहिती Godavari River Information In Marathi
गोदावरीचे उगमस्थान :
गोदावरी नदीचे उगमस्थान ब्रह्मगिरी पर्वतावरून झाला आहे. हे उगमस्थान महाराष्ट्रातील नाशिक येथील त्र्यंबकेश्वर येथे आहे. हे भारतातील एक ठिकाण आहे. भारतातील गंगा नंतरची दुसरी सर्वात मोठी आणि भारतातील तिसरी सर्वात मोठी नदी गोदावरी आहे.
भारताच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्रापैकी सुमारे 10% वाहून जाते. आणि ही नदी 1465 किलोमीटर तेवढी लांब आहे, जे पूर्व दिशेने वाहते. जी महाराष्ट्र तेलंगणा, आंध्र प्रदेश, छत्तीसगड आणि ओडिशा या राज्यातून वाहते. आणि ही नदी शेवटी रिकामी होते. व ते पुढे बंगालचा उपसागर जाऊन भेटते.
3,12,812 कि मी पर्यत हे भारतीय उपखंडातील सर्वात मोठे नदी खोरे बनले आहे, फक्त गंगा आणि सिंधू नद्यांमध्ये मोठ्या ड्रेनेज बेसिन आहेत. लांबी पाणलोट क्षेत्र आणि विसर्जनाच्या बाबतीत गोदावरी द्वीपकल्पीय भारतातील सर्वात मोठी नदी आहे, आणि तिला दक्षिण गंगा म्हणून संबोधले गेले आहे.
उपनद्या :
गोदावरी नदीला काही उपनद्या सुध्दा आहेत. नदीच्या डाव्या तीराच्या उपनद्या ज्यामध्ये पूर्णा, प्राणहिता, इंद्रावती आणि साबरी नदीचा समावेश आहे. आणि खोऱ्याच्या एकूण पाणलोट क्षेत्रापैकी 59% भाग व्यापतात, आणि उजव्या तीराच्या उपनद्या प्रवरा, मंजिरा, आणि मनैर ह्या उपनद्या आहेत.
प्राणहिता ही उपनदी सर्वात मोठी उपनदी आहे. व वर्धा, वैनगंगा, पेनगंगा या विस्तीर्ण उपनद्यांमुळे ही नदी केवळ 113 किमी वाहते असली तरी, उपखोरे संपूर्ण विदर्भ प्रदेश तसेच सातपुडा पर्वतरांगांच्या दक्षिणे कडील उतारांना वाहते.
इंद्रावती ही दुसरी सर्वात मोठी उपनदी आहे, जी कालाहंडी ओडिशातील नबरंगापूर आणि छत्तीसगडमधील बस्तर जिल्ह्याची जीवनरेखा म्हणून ओळखली जाते. त्यांच्या प्रचंड उप-खोऱ्यांमुळे इंद्रावती आणि प्राणहिता या दोन्ही नद्या त्यांच्या स्वतःच्या अधिकारात मानल्या जातात.
मंजिरा ही सर्वात लांब उपनदी आहे, ती निजाम सागर जलाशय धारण करते. पूर्णा ही महाराष्ट्रातील पाणीटंचाई असलेल्या मराठवाड्यातील प्रमुख नदी आहे. पूर्णा नदी ही पूजनीय मानली जाते.
धरणे व प्रकल्प :
गोदावरी नदीवरील धरणे व प्रकल्प हे राज्याचा अर्थव्यवस्थेसाठी आणि लोकांच्या सोयीसाठी अतिशय महत्वाचे हे प्रकल्प आहेत. गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात भारतातील इतर कोणत्याही नदी खोऱ्यापेक्षा जास्त धरणे बांधली गेली आहेत.
गोदावरी नदीवरील जायकवाडी धरण हे पैठण जवळ स्थित आहे. हे धरण भारतातील सर्वात मोठ्या मातीच्या धरणांपैकी एक आहे. हे धरण मराठवाड्यात पावसाळ्यात आणि उर्वरित वर्षातील दुष्काळ या दुहेरी समस्यांना तोंड देण्यासाठी बांधण्यात आले होते. याचा खूप फायदा स्थानिक लोकांना होतो.
तसेच दोन डावे आणि उजवे कालवे नांदेड जिल्ह्यापर्यतच्या सुपीक जमिनीला सिंचन देतात. आणि या धरणामुळे औरंगाबाद आणि जालना महाराष्ट्राच्या औद्योगिक विकासाला हातभार लागला आहे. परभणी नांदेड आणि बीड जिल्ह्यांतील सिंचन क्षमतेचा विस्तार करण्यासाठी जायकवाडी टप्पा 2 अंतर्गत माजलगाव धरणही बांधण्यात आले आहे. जायकवाडी धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण आहे.
गोदावरी नदीवरील गंगापूर धरण हे नाशिक शहरापासून 10 किमी वरच्या बाजूला असलेल एक मोठे धरण आहे. यामध्ये जलसाठ्यासह हे एक मोठे भरलेले धरण आहे. गंगापूर बंध सागर या नावाने ओळखला जाणारा जलाशय नाशिक शहराला पिण्याचे पाणी पुरवतो आणि त्याच बरोबर येथे एकलहरे येथे असलेल्या प्रकल्प औष्णिक विद्युत केंद्रालाही पाणी पुरवठा करतो.
गोदावरी नदीतील प्रवरा उपनदीचे पाणी गोदावरी नदीच्या खोऱ्याबाहेर अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या पश्चिम वाहणाऱ्या नदीकडे वळवले आहे. त्यामुळे येथे जलविद्युत प्रकल्प निर्मितीसाठी घाटघर धरण बांधण्यात आले आहे.
गोदावरी नदीवरील श्रीराम सागर धरण हे आदिलाबाद आणि निजामाबाद जिल्ह्याच्या सीमेवरील गोदावरी नदीवरील हा आणखी एक प्रकल्प आहे. हे निजामाबादपासून 60 किमी अंतरावर पोचमपाड शहराजवळ आहे.
यामध्ये द हिंदूने तेलंगणाच्या मोठ्या भागासाठी जीवनरेखा असे समजले आहे. हे धरण करीमनगर, वारंगल, आदिलाबाद, नलगोंडा आणि खम्मम जिल्ह्यांतील सिंचन गरजा पूर्ण करते. आणि या धरणावर एक वीज निर्मिती प्रकल्प करण्यात आला आहे.
धबधबे :
गोदावरी नदीवर अतिशय सुंदर धबधबे आहेत आणि लोकप्रिय सुद्धा आहे. येथील दुडुमा धबधबा 175 मीटर उंच आहे आणि हा धबधबा दक्षिण भारतातील सर्वात उंच धबधब्यांपैकी एक आहे. हे सिलेरू नदीवर वसलेले आहे जे आंध्र प्रदेश आणि ओडिशा राज्यांच्या सीमा बनवते. तसेच हा नदीवर बोगाठा, चित्रकूट, कुंतला, पोचेरा, सहस्त्रकुंडा, तीरथगड हे मोठे धबधबे आहेत.
गोदावरी नदीचे हिंदू धर्मात स्थान :
गोदावरी ही हिंदू धर्मातील एक पवित्र नदी मानली जाते. हिंदू धर्मात या नदीला माता म्हणून संबोधलं जाते. हजारो वर्षांपासून तीर्थक्षेत्रे आहेत. शुद्धीकरणाचा विधी येथे केली जाते. म्हणून तिच्या पाण्यात स्नान करणाऱ्या लोकांमध्ये 5000 वर्षांपूर्वी बलदेव आणि 500 वर्षांपूर्वी संत चैतन्य महाप्रभू असल्याचे सांगितले जाते.
दर बारा वर्षांनी नदीच्या काठावर पुष्करम जत्रा भरते. सर्व धार्मिक ग्रंथामध्ये या नदीला विशेष महत्व दिले आहे. असे मानले जाते ही नदी नसून एक देवीचे रुप आहे. ज्यामधे मनुष्याचे पाप विसर्जन होतात.
एकदा महर्षी ऋषींनी गोवंश हत्या केली, ऋषींनी या घोर पापाचे प्रायश्चित्त करण्याची इच्छा व्यक्त केली. म्हणून त्यांनी नाशिकला जाऊन मुनींच्या सल्ल्यानुसार भगवान त्र्यंबकेश्वराला तप केले, प्रायश्चित्ताची प्रार्थना केली आणि गंगा निर्माण करण्यास सांगितले.
शिवाने ऋषींवर प्रसन्न होऊन गाय वाहून नेणारी गंगा वळवली आणि नाशिकमध्ये गोदावरी नदीला जन्म दिला. तेव्हा पासून हे नदीचा जन्म झाला. पाण्याचा प्रवाह कोव्वूरमधून वाहत गेला, आणि शेवटी बंगालच्या उपसागरात विलीन झाला.
नदीकाठील शहरे व धार्मिक स्थळ :
नाशिक शहर हे गोदावरी नदीच्या काठावरील सर्वात पहिले पवित्र शहर आहे. येथे सिंहस्थ कुंभमेळा भरतो जो हिंदू धर्मात एक महत्वाचा मेळावा असतो, हे स्नान उत्सवांचे ठिकान आहे. व त्र्यंबकेश्वर हे देव शिवाच्या ज्योतिर्लिंगाचे मंदिर मदिर आहे. हे अतिशय लोकप्रिय धार्मिक स्थळ आहे. तसेच कोपरगाव हे गोदावरी नदिकाठील गाव आहे.
पुणतांबा येथील संत चांगदेवांच्या शेवटच्या विश्रांती स्थळ आणि समाधी या नदीकाठी आहे. तसेच अनेक प्राचीन मंदिरे असलेले तीर्थक्षेत्र असलेल शहर अहमदनगर जिल्ह्यातील राहाता तालुक्यात आणि श्री साईबाबा शिर्डीच्या पवित्र स्थानापासून 18 किमी अंतरावर आहे. कार्तिक स्वामी भगवान शिवाचा ज्येष्ठ पुत्र यांचे श्रेय असलेले एकमेव मंदिर गोदावरी नदीच्या काठी येथे आहे. जे एक पवित्र मंदिर आहे
नाशिक येथील निफाड तालुक्यातून अहमदनगरच्या कोपरगाव तालुक्यात शिरलेली गोदावरी नदी ही महाराष्ट्रातील औरंगाबाद आणि अहमदनगर जिल्ह्यांमधली नैसर्गिक सीमा आहे आणि पुढे ती प्रवरासंगम गावात प्रवरा नदीच्या संगमात प्रवेश करेपर्यत नेवासा तालुक्यातील प्रसिद्ध भक्ती संत श्री संत ज्ञानेश्वरांनी भगवतगीता वर ज्ञानेश्वरी लिहली होती.
पैठण, गंगाखेड, नांदेड हजूर साहिब नांदेड शीख गुरुद्वाराचे ठिकाण गोदावरी नदीवर स्थित आहे. तसेच सिरोंचा हे शहर गोदावरी आणि प्राणहिता नद्यांच्या संगमाजवळ वसलेले शहर आहे.
ही माहिती तुम्हाला कशी वाटली, ते आम्हाला कमेंट करून नक्की सांगा व इतरांना शेअर करा.
गोदावरी नदी चा जन्म कुठे झाला?
गोदावरीचा उगम नाशिकजवळ त्र्यंबकेश्वर या ठिकाणी महाराष्ट्र राज्यात होतो.
गोदावरी नदी कुठे आहे?
गोदावरी नदी महाराष्ट्रातील नाशिक, अहमदनगर, बीड, जालना, नांदेड, परभणी व गडचिरोली या जिल्ह्यांमधून वाहत जाऊन पुढे तेलंगणा, आंध्र प्रदेशमधून वाहते आणि आंध्र प्रदेशातील राजमुद्रीजवळ बंगालच्या उपसागराला जाऊन मिळते. महाराष्ट्राची जीवनरेखा म्हणून ओळखली जाणारी ही नदी नाशिकच्या कुंभमेळ्यासाठी प्रसिद्ध आहे.
गोदावरी नदी ही किती जिल्ह्यातून वाहते?
महाराष्ट्रातील गोदावरी खोऱ्यातून दरवर्षी सुमारे 37,830 दशलक्ष घनमीटर पाणी वाहून नेते. गोदावरी नदी नाशिक, अहमदनगर, औरंगाबाद, जालना, बीड, परभणी, गडचिरोली व नांदेड या आठ जिल्ह्यांतून वाहत धर्माबादजवळ तेलंगणा राज्यात प्रवेश करते. पुढे, गोदावरी नदी उगमाकडे खूप वेगाने वाहते आणि ती डोंगराळ प्रदेशातून वाहते.
गोदावरी नदी कशासाठी प्रसिद्ध आहे?
लांबी, पाणलोट क्षेत्र आणि विसर्जनाच्या बाबतीत, गोदावरी द्वीपकल्पीय भारतातील सर्वात मोठी आहे, आणि तिला दक्षिण गंगा (दक्षिण गंगा) म्हणून संबोधले गेले आहे. हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये ही नदी अनेक सहस्राब्दी वर्षांपासून आदरणीय आहे आणि ती समृद्ध सांस्कृतिक वारसा बंदर आणि पोषण देत आहे .